Lachen om te Zondigen
"Een gevoel voor humor weerspiegelt een gevoel van verhouding. Het schiet in actie wanneer een verstandiger deel van ons een gesloten gedachtengoed kortsluit."
Toen ik klein was, was het de gewoonste zaak in Europa om te lachen met onze internationale buren. We waren onofficiële rivalen, soms wederzijds, soms enkel richting, volgens de culturele en historische stereotypes van die tijd.
De 'Hollanders' grapten over ons:
Een Belgische bouwvakker helpt mee over de grens in Nederland, en ziet een Nederlander koffie schenken uit zijn thermoskan.
"Wat is dat?" vraagt hij.
"Dat is een thermos! Als je er iets warm in giet, blijft het warm. Als je er iets koud in giet, blijft het koud."
"Geniaal! Hoeveel wilt ge ervoor?"
"Je mag 'em hebben voor 25 gulden."
"Verkocht!"
De volgende dag werkt hij weer in België en toont hij trots zijn nieuwe vondst aan zijn collega's.
"Dat is nen thermos! Als ge er iets warm in giet, blijft het warm. Als ge er iets koud in giet, blijft het koud."
"Wauw! En hoe weet dat ding dat?"
Wij tapten natuurlijk ook mopjes over hen:
Een bus met 50 Nederlandse vakantiegangers rijdt naar de Costa del Sol en stopt aan een tankstation in België.
De chauffeur vraagt aan de bediende: "Kan ik soms een emmer water krijgen? Mijn motor kan niet goed tegen deze hitte!"
"Geen probleem!" Hij verdwijnt en keert terug met een grote klotsende emmer.
"En euh... heb je soms 51 rietjes?"
Omdat Belgen (lees: Vlamingen) dom waren, en Nederlanders gierig. Dit zijn eigelijk veel properdere moppen dan die van ons, zoals:
"Hoeveel keer gebruikt een Nederlander een condoom?"
"Drie keer. Eén keer gewoon, één keer binnenstebuiten, en de derde keer als kauwgom."
(Dit was nog in de basisschool, FYI)
Maar de grap heeft een karmische omkering:
"Hoeveel keer lacht een Belg met een mop?"
"Drie keer. Eén keer als je ze vertelt, één keer als je ze uitlegt, en de derde keer wanneer hij ze snapt."
Europa Universalis
Wie even googlet ontdekt snel dat de basismoppen over nationaliteit extreem pro forma zijn. Je kan grotendeels gewoon de landen omwisselen of veranderen, om zo een andere mop te krijgen die ooit ook wel eens verteld werd. Zoals deze klassieke mop over de treintunnel:
Een non, een mooie blonde dame, een Duitser en een Nederlander zitten samen in een treincompartiment. De trein rijdt een tunnel in, het is pikdonker, en plots is er een klap. Wanneer de trein terug het licht in rijdt, wrijft de Duitser met pijn in zijn gezicht.
De non denkt: "Die Duitser heeft waarschijnlijk de dame aangeraakt, en ze heeft hem correct op de vingers getikt."
De dame denkt: "Die Duitse vetzak heeft mij proberen aan te randen, maar zat per ongeluk bij de non. Goed dat ze hem een mep heeft gegeven."
De Duitser denkt: "Die Nederlander heeft waarschijnlijk zijn handen niet kunnen thuis houden, maar die blonde dacht dat ik het was! De klootzak!"
De Nederlander denkt: "De volgende tunnel geef ik die vuile Duitser weer een mep!"
De landen zijn nabije buren, dus is er altijd wel één of andere stereotiepe, historische ruzie. Als je de landen verandert, kan de mop ook omslaan, naargelang wat je vooroordelen zijn.
Als de Nederlander agressief is, dan zou je kunnen denken dat het wraak is voor de Duitse agressie tegenover Nederland. Als je een versie vertelt waarbij de Duitser de Nederlander slaat, dan zou dat misschien unilaterale Duitse agressie kunnen voorstellen. De reden waarom de mop met nationaliteiten verteld wordt is ook waarom het om een non en een mooie blonde dame gaat: het voegt de nodige kleur toe, zodat de personages (en het publiek) meteen allerlei verkeerde conclusies kunnen trekken.
Je denkt dat de nationaliteiten belangrijk zijn, maar dat wordt eigelijk nooit gezegd. Het misleidt je, zodat je mee kan volgen. De echte clou is dat je geen ingewikkelde uitleg nodig hebt voor een regelrechte aanval. Een mop over nationale agressie kan universele thema's blootstellen, met 4 tegenstrijdige perspectieven, die ook allerlei andere gevoelige snaren aanraken.
Je moet natuurlijk wel rekening houden dat het Europa waarin zulke moppen vaak verteld werden helemaal anders was dan vandaag. De hint zit in de "25 gulden" in de eerste mop. Dit was vóór de Euro, voor de douane-unie, de Schengen zone, en moderne elektrische treinen om het allemaal netjes mee te verbinden. Je moest gewoon enkele uren in eender welke richting rijden om een plaats te vinden waar je toestemming nodig had om binnen te komen, waar je de taal niet sprak, niet wist hoeveel zaken kostten, de plaatselijke wetten niet kende, en niet op gelijk niveau kon omgaan met de instanties. Dit waren ook dezelfde mensen wiens voorouders jouw voorouders enkele eeuwen lang hadden zitten uitmoorden... maar ze leken nu toch wel grotendeels ok?
Als je in zulk een situatie leeft, dan is het perfect normaal om het allemaal te trivialiseren en er moppen over te tappen. Doen alsof het allemaal een ver-van-mijn-bed-show is. Om te zeggen: als we toch allemaal personages gaan zijn in een drama waar niemand van ons eigelijk veel in te zeggen heeft, laat ons er dan maar wat lol mee hebben. Sommige van deze moppen bevatten natuurlijk wel een enorme hoeveelheid historische en culturele context, bijvoorbeeld:
In de hemel zijn de flikken Brits, de chef-koks Frans, de mecaniciens Duits, de minnaars Italiaans, en dit alles georganiseerd door de Zwitsers.
In de hel zijn de chef-koks Brits, de mecaniciens Frans, de minnaars Zwitsers, de flikken Duits, en dit alles georganiseerd door de Italianen.
Dat is een gepeperde samenvatting van ongeveer 150 miljoen mensen over een periode van op z'n minst een eeuw. Wie zulke moppen vertelde deed dat niet uit haat. Wanneer een Mysterieuze Vreemdeling effectief ons dorpje binnenkwam, dan waren de meesten vooral heel nieuwsgierig en vriendelijk. Je deelde ze ook niet tenzij je al goed overeenkwam (of net absoluut niét), en je de pretentie dus achterwege kon laten. De doelgroep was vooral onze eigen stam, en het doel was net om de collectieve onrust en angst van het vreemde in te perken. Als je iemand een mop over hen vertelt, geef je iets heel intiem bloot.
Bij de Belgen en de Nederlanders moet je niet ver gaan zoeken. Onze angst was dat ze ons zouden wegconcurreren met hun superieure kennis van zaken. Hun angst was dat ze zouden verliezen tegen een volk dat ze onwaardig vonden.
Dit zijn universele thema's.
Vrij Spel
Het is enorm waardevol als je iemand kan horen spreken zonder filter, met of zonder humor. En ik bedoel niet dat je citaten kan gaan mijnen om ze zwart mee te schilderen.
Lang geleden was ik bij nieuwe vrienden die nog niet wisten dat ik homo was. Ze waren aan't lachen met hún homoseksuele kotmaat. Deze kerel gebruikte namelijk regelmatig enorme hoeveelheden WC-papier, en dat probeerden ze dus uit te leggen door de connectie te maken met zijn veronderstelde seksuele activiteiten aan de achterpoort. Ik heb er niks van gezegd, en ik had zeker geen zin in een instant "coming out". Ik lachte gewoon mee, en het gesprek ging verder.
Vandaag de dag vinden sommigen dat dit ongetwijfeld homofoob was. Dat zulke humor bekrompen is en de waardigheid van het doelwit aantast. Dat zulk materiaal met allerlei waarschuwingen moet bestempeld worden, en dat zij die er vrij over spreken zich moeten verontschuldigen en boete doen. Dat het niet alleen toepasselijk maar onze morele plicht is om in te grijpen (en het zo allemaal rond mij te laten draaien, handig).
Ik wist daarentegen dat deze kerels aan't lachen waren omdat ze er niet over durfden praten met de jongeman in kwestie. Je gaat niet zomaar effe over iemand anders zijn toiletbezigheden babbelen. Eens je die verbinding maakt tussen humor en taboe, is het echt niet zo verbazend dat toilethumor bestaat.
Ik denk ook dat als ze wél hadden geweten dat ik homo was, dat ze die allusies niet hadden gemaakt, of zich erover geschaamd hadden, en dan was het een Gênante Situatie geweest. In plaats daarvan konden ze een moeilijke vraag aankaarten, over iemand waar ze mee samenwoonden, en leesbaar maken. Ik kon gewoon "één van de kerels" blijven, door de regels, context en bedoeling te vatten. Als ik dat vandaag de dag wil, dan moet ik gewoon achter gesloten deuren iets grappig en grof over homo's zeggen, om te tonen dat het geen gevaarlijke valkuil moet zijn.
Dit is hoe de LGBT-wereld het al decennia lang aanpakt. Drag queens gebruiken hun humor en spot bijvoorbeeld als een pantser, maar het is enkel volwaardig als je ook met jezelf kan lachen. The Adventures of Priscilla: Queen of the Desert (1994) heeft dit fantastisch in beeld gebracht:
Ik vind mij dus volledig in dat citaat van John Cleese over hoe een verstandiger deel van ons een gesloten gedachtengoed kan kortsluiten.
Het benadrukt ook weer dat humor compleet contextueel is, omdat het de bedoeling net is om te dansen op de rand van wat je mag zeggen en denken. Als er iets taboe is, als er iets bekrompen is, dan jaagt komedie daar het meest achter.
Als voorbeeld, neem twee scenes, met twee jaar verschil. Eerst, het begin van American Pie (1999):
Het hoofdpersonage wordt door zijn conservatieve ouders betrapt terwijl hij zich aftrekt en illegale TV-porno probeert te kijken. De scene wordt grotendeels serieus gespeeld. Dit was redelijk stout in zijn eigen tijd, als mainstream Amerikaanse film, en weerspiegelde de Christelijke taboes rond tienerseks. Vooral als je weet dat de American Pie in de titel óók haar maagdelijkheid verliest. Dit was zo memorabel dat de New York Times er 20 jaar later een opiniestuk over publiceerde. Als iemand zich er toen beledigd door voelde, dan waren dat vooral mensen die op de ouders leken, die niet over seks konden denken of praten zonder te blozen.
Vandaag echter zijn het vooral mensen van de politieke overkant die deze film grof en beledigend gaan vinden. De redenen zijn het seksisme, de homograppen, enzovoort. Als je de pers gelooft zijn er een hoop die ontevreden zijn, maar eigelijk denk ik dat ze gewoon een excuus wilden om een filmpje te posten van een kerel die doet alsof hij een appelvlaai neukt.
Veel interessanter is hoe deze scene geparodieerd werd in Not Another Teen Movie (2001). Over deze film valt veel te vertellen, omdat het met verve allerlei jaren 80 en 90 tienerfilmclichés aan elkaar breit. Ze nemen zichzelf absoluut niet serieus door net het bronmateriaal heel serieus te nemen, met fantastische vertolkingen. Het begint dus met een directe hommage aan American Pie, alleen hebben ze echt ieder aspect van die scene tot absurde proporties uitvergroot:
Het is compleet logisch als je snapt dat tienerseks en hormonale drang toen heel controversieel was. In plaats van een verlegen kerel met een sok, krijgen we dus een onvervaarde jonge dame met haar XXL roze vibrator met bloemekes. Iedereen loopt de kamer binnen, zelfs oma en de pastoor. Het eindigt met een slagroombukkake, om zo de film in te luiden. En ze gaan gewoon zo verder, door telkens het bronmateriaal slim te verknippen met een overgrote dosis WC-, seks- en andere humor. Dat lukt grotendeels, met slechts enkele verkeerde pasjes, zoals de grap over het Obligatoire Zwarte Personage die heel de film lang uitgerekt wordt.
Als je dacht dat het mikpunt net vrouwen was, of LGBTs, of zwarten, dan heb je het helemaal niet gesnapt. Want dit was een grote middenvinger in de richting van puriteinse moraalridders. Zij maakten zich toen bijvoorbeeld ook druk over een paar blauwe tetten in profiel, in een videospel dat ze zelf nooit gespeeld hadden.
Het doelpubliek vond de film in ieder geval hilarisch, wat natuurlijk het belangrijkste is.
De Grapruimte
Ik heb vooral voorbeelden gebruikt die nu verouderd lijken, en zelfs te provinciaal.
Moppen over internationale rivalen zijn grotendeels verdwenen, omdat we nu veel meer over elkaar weten. Dankzij open grenzen, en een geharmoniseerde economie en wetboeken, hebben we een leesbaar continent waar iedereen gemakkelijk met elkaar kan vergelijken. We hoeven geen grappen meer te maken over welk land het beste draait, we kunnen samen gewoon naar de COVID-cijfers gaan kijken.
Je gaat zulke humor vandaag de dag vooral tegenkomen in de context van een Aprilgrap of "shitposting", zoals deze twee memes:
G E K O L O N I Z E E R D
G E F E D E R A L I Z E E R D
Meestal gepost door respectief een Nederlander of een Belg, verwijzend naar het Nederlandse talent voor imperialisme en het Belgische talent voor onnodige bureaucratie. Het wilt zeggen dat er vooral dus Nederlanders of Belgen in een bepaalde discussie of ruimte rondhangen. Maar het mag eigelijk enkel ironisch gebruikt worden, want anders is het heel tiresome.jpg.
Seksuele humor is ook grotendeels verminderd, omdat het internet ons pornografie én normale seksuele opvoeding geeft in overvloed, en de basistaboes verdwenen zijn. In plaats van een groepje studenten die zich allemaal afvragen hoe homo's het nu feitelijk doen, heb je een hoop kerels die er ooit wel eens naar gekeken hebben, er niks aan vonden, en er verder niet meer over hebben nagedacht.
De ruimte van aanvaardbare en populaire grappen evolueert dus continu. Men zegt ook soms: "Als je wilt weten wie over jou heerst, zoek uit wie je niet mag bekritiseren." Dit telt dubbel voor "...of waar je niet mee mag lachen."
Dit wordt vaak en onjuist toegeschreven aan Voltaire, maar vreemd genoeg blijkt het uit een essay van 1993 te komen, geschreven door een echte, effectieve, onvervalste blanke nationalist. TIL.
Het maakt natuurlijk niks uit wie het gezegd heeft, enkel of het waar is of niet. Men zegt gemakkelijk dat het niet waar kan zijn, omdat je bijvoorbeeld niet mag spotten met mentaal gehandicapten, die zich zeker niet kunnen verdedigen. Maar dat is niet juist, want zulke spot lokt natuurlijk een reactie uit van zij die wél de macht hebben om mensen te straffen, namelijk allerlei organisaties die ogenschijnlijk de rechten van bepaalde groepen bevorderen.
Het probleem hiermee is dat dit systeem gedreven wordt door aandacht, niet door resultaten. Het essay The Toxoplasma of Rage beschrijft dit in detail, geschreven door onlangs onthulde blogger Scott Alexander Ocasio-Cortez. Wanneer de keuzes die het meest beloond worden nét die zijn die het meeste aandacht trekken, dan versterk je vaak de spanning tussen verschillende groepen in plaats van ze te verminderen, en schep je meer wrok.
Het verwart ook zij die reeds hulp kunnen krijgen met zij die er nog steeds nood aan hebben. Als toonvoorbeeld, wat er hier een tijd geleden gebeurde: een oude Joodse vrouw belde een stand-by verpleegdienst op (als ik het mij goed herinner). Toen de verpleegkundige hoorde dat ze Joods was, verweet die haar al de collectieve zonden van Israel tegen Palestina, en was verder grof en onbehulpzaam. Ik weet het alleen maar omdat het de dag erna in alle kranten stond, omdat een pro-Joodse organisatie het had aangekaart.
Het zou heel anders gegaan zijn als het bijvoorbeeld een dakloze of een drugsverslaafde was die immoreel behandeld werd. Het zou praktisch onmogelijk zijn dat zo iemand op die manier erkenning kan krijgen, laat staan compensatie. Of je dat nu "heersen" wilt noemen of niet, het zijn twee compleet verschillende niveaus van toegang en dienstverlening, met als enig verschil welke groep van mensen je nu wel of niet mag generaliseren.
Een ander argument tegen niet-Voltaire zijn komieken zoals Dave Chappelle of Bill Burr, die allebei kritisch waren tegen "cancel culture" en zogenaamde "alphabet people" (LGBTQIAA2+). Zij lokten ogenschijnlijk hun eigen ondergang uit, maar in plaats daarvan oogstten ze enorm veel succes. De bijna-jaarlijkse speeches van Ricky Gervais op de Golden Globes zijn gelijkaardig. Hij zegt iedere keer dat hij nooit meer uitgenodigd gaat worden, terwijl hij een zaal enorm rijke mensen volledig in de kak zet:
Deze komieken zijn eigelijk onschendbaar, en hun carrière en levensstijl staan buiten spel. Het zijn multi-miljonairs met geslaagde projecten op hun CV. Daarom net dat het hen wél lukt. Wie geen "fuck you money" heeft, en geen paar stalen ballen, maakt zichzelf een doelwit als ze zulke grappen maken. En er zijn mensen met motivatie en middelen die daar antwoord op zullen geven. De zegswijze is "wie over jou heerst" niet over hén.
Ik vind het enorm fascinerend omdat het van humor een soort van "Romulan Neutral Zone" maakt, op de rand van het normale politieke Overton Window. Deze zone is groter en omvat niet alleen wat aanvaardbaar is, maar ook wat betwist wordt. De grappen zijn de kogels, maar het pantser is zelfvertrouwen, geput uit vaardigheid en succes. Komieken spelen dit spelletje iedere show-avond op Nightmare niveau.
De zone omvat net die ideeën waar humor effectief op kan werken. Humor verandert of weerlegt onze wereldbeschouwing met geconcentreerde salvo's van verborgen wijsheid of surrealisme. Maar de knoop moet wel toegankelijk genoeg zijn om te ontwarren. Het bereik van humor wordt beperkt door zijn eigen regels, zoals "Te Vroeg", "Dat is NIET grappig", "Expreslift Naar De Hel Als Ik Lach" of "Ik Snap Het Niet". Dit zijn heel subjectieve grenzen, continu onderhandeld tussen de verteller en het publiek. Als je mij niet gelooft, neem dan de mop over de 51 rietjes, maar vervang "Nederlands" door "Joods".
Als je denkt dat de Joden daarom over jou heersen, dan kijk je niet naar hoe zulke zaken zich effectief uitspelen. Want wat werkelijk over jou heerst is de chronische en ongekalibreerde angst dat je er niet mee aan't lachen bent, die zich in allerlei vormen toont. Dit verklaart waarschijnlijk ook waarom je de mensen moet doen lachen als je ze iets wilt vertellen dat ze niet willen horen, want anders gaan ze je lynchen. Goeie humor is een succesvolle mentale afweer tegen een gedachtengang die te strak en dogmatisch is.
Het verhaal van Mark Meechan is hierbij heel relevant. Dit is de Schot die veroordeeld werd voor "extreem beledigend gedrag" omdat hij zijn hondje aangeleerd had om een hitlergroet te doen als hij "Gas the Jews" zei. Hij heeft altijd gezegd dat hij het puur gedaan had om zijn lief te ambeteren. De "rechtsgang" in dit geval vond dat "context en bedoeling" officieel irrelevant waren voor zulke feiten, wat natuurlijk een atoombom van precedent is. Maar het is nog absurder: in een documentaire van de BBC over deze kwestie, vraagt één van de critici zijn eigen kat ook "Gas The Jews?", die natuurlijk nee zegt "omdat hij goed opgevoed werd". Volgens de uitspraak van het Brits gerecht is die man dus schuldig aan exact hetzelfde misdrijf, en is deze video het enige nodige bewijs.
Ze zagen iemand die grappen maakte die ze beledigend vonden, en dachten dat dit een werkelijke bedreiging vormde voor hun maatschappij. In hun paniek zijn ze dan begonnen met één van de noodzakelijke fundamenten van die maatschappij af te breken. En ze zijn nog steeds bezig.
Het is één grote grap, maar hunne frang is nog niet gevallen.
* * *
Humor is niet zo maar een willekeurige evolutionaire tic, of een zinloze activiteit. Het is een fundamenteel mechanisme dat we zowel individueel als collectief gebruiken om onze rederingen te checken. Humor licht net de grenzen toe van waar we misschien fout bezig zijn, en helpt om fixaties en taboe te doorbreken.
We vinden iets grappig als het ons verrassende en tegenstrijdige signalen geeft, allemaal tegelijkertijd. Als we die snel en juist kunnen uitwerken, en in de grotere wereld kunnen plaatsen, kunnen we iets nieuws en waar leren. Dit wilt ook zeggen dat als de humorpolitie op het toneel verschijnt, dat dit een symptoom is van een collectief gebrek aan begrip, en van onbespreekbare taboes.
Wie pret en spot verbant, verbant uitdagende inzichten, en dat doen we op eigen risico.